«Litteraturens ulike måter å omtale eller skildre landskapet på, abstrakt eller konkret, er også måter å forme våre forestillinger om landskapet på. Slik kan vi si at litteraturen ikke bare skildrer, men at den også gjennom sine skildringer skaper topografien og skriver frem landskapet».
Dette skriv litteraturprofessor Eirik Vassenden i artikkelen «Nordsjøens topografier». Saman med kollegane Christine Hamm og Jørgen Sejersted har han redigert antologien «Nordsjøen i norsk litteratur». Boka kom ut førre veke, og er Det humanistiske fakultetet og Institutt for lingvistiske, litterære og estetiske studium sitt bidrag til Christiekonferansen.
– I utgangspunktet var tinginga frå fakultetsleiinga ein antologi med tekstar om Nordsjøen. Men ein antologi åleine vert fort litt kjedeleg, seier Hamm, som er professor i nordisk litteratur.
Dei tre forskarane har difor funne tekstar, kommentert kvar enkelt, og har òg skrive kvar sin artikkel om ulike aspekt ved nordsjølitteraturen.
Kamp og handel
Heilt attende til norrøn tid ser ein Nordsjøen i litterære tekstar. Nordsjøen er definert som havstykket som grensar med Skagerrak, mot Kattegat og Østersjøen. I vest vert Nordsjøen stoppa av Dei britiske øyane opp mot Shetland. Dette betyr til dømes at heile trøndelags- og nordlandskysten fell utanfor, det same gjer Færøyane og Island.
– Det er mange tekstar som kunne vore med, men då me såg nærare på dei, fann me at dei faktisk ikkje handlar om Nordsjøen. På grunn av den geografiske avgrensinga, finn ein ikkje tekstar av Petter Dass, ein finn ikkje Olav Duun, og ein finn ikkje skildringar av lofotfiske, seier Vassenden.
Tekstane er delt i fire grupper: Nordsjøromanane, Den dramatiske Nordsjøen, Nordsjøen i sakprosa og Havet og Nordsjøen i norsk lyrikk. Her finn ein eldre tekstar, mellom anna skrivne av Ludvig Holberg, Henrik Wergeland, Henrik Ibsen og Amalie Skram, og nyare tekstar av mellom andre Gaute Heivoll, Maria Parr, Bjørn Aamodt og Øyvind Rimbereid.
– Me ser mellom anna på korleis litteraturen er med på å skapa Nordsjøen, først gjennom å gi oss nokre førestellingar, og så omforma desse. I dei eldste tekstane er Nordsjøen ein arena for kamp og handel, det ser ein mellom anna i Terje Vigen. Etter kvart vert det kriga om andre ressursar; dei undersjøiske. Dette vert skildra på ein måte på 1970-talet, og på ein annan måte i vår tid, seier Vassenden.
Øyvind Rimbereid sitt langdikt «Jimmen» (2011) skildrar eit Stavanger på tidleg 1970-tal. Her får lesaren mellom anna vera vitne til at ei av dei første betongplattformene vert slept ut mot oljefelta. Dei same plattformene er i dag i ferd med å verta stengde.
«På havets bunn»
I nokre av tekstutdraga er Nordsjøen veldig tydeleg. Hos Arne Garborg («Fred», 1892) heiter det at «Utanfor i Vest, bryt Have paa mot ei sju Miler lang laag Sandstrond. Det er sjølve Have. Nordhave breitt og fritt, ukløyvt og ubøygdt, endelaust».
I mykje av lyrikken som er teken med, er ikkje Nordsjøen nemnt eksplisitt. Slik er det ofte, seier forskarane, lyrikken handlar gjerne ikkje om noko ytre. Samstundes er havet eit av dei store tema for lyrikk.
– Men havet er ein del av desse verka, og sidan litteraturen gir oss ei kulturell førestelling, vert det feil å ta vekk til dømes sentral barnelitteratur, seier Hamm.
Inger Hagerup er representant for barnelyrikkforfattarane. «På havets bunn står skutene» er henta frå den kjende samlinga «Så rart» (1950):
På havets bunn står skutene
med svære svarte seil.
Maneten pusser rutene
og bruker dem til speil.
Men stakkars torskesnutene
de tar bestandig feil!
Jakob Sande og Kolbein Falkeid er òg representert i antologi. Dei to lyrikarane frå kvar sin ende av vestlandskysten har ofte kyst- og havmotiv i tekstane sine.
Fann ikkje lange nok tekstutdrag
Noko ein ikkje finn døme på i antologien, er norrøn litteratur. Det var ikkje fordi forskarane ikkje prøvde.
– Me tenkte at det måtte finnast skildringar av ferda over havet. Men det me ser, er at sagalitteraturen skildrar at ein går om bord, og så at ein kjem i land. Handlinga vert sett på vent under overfarten, seier Vassenden.
– Me las ein heil del norrøn litteratur, og har hatt hjelp frå norrønt-forskarane. Men me har rett og slett ikkje funne lange nok tekstutdrag, seier Hamm.
Dersom dei hadde funne passande tekstutdrag frå sagalitteraturen, måtte boktittelen vorte endra. Sagalitteraturen er islandsk – ikkje norsk.
Kvinner ved, på og i havet
Hamm meiner at ein òg kan sjå på nordsjølitteraturen som ei slags litteraturhistorie. Ho har sett på korleis kvinnene vert skildra. Ho finn tre ulike måtar: Kvinna ved havet, kvinna på havet og kvinna i havet. I tidleg litteratur, som hos Alexander Kielland, står kvinna på stranda og ser utover havet. Deretter får kvinna sjølv vera med, som hovudpersonen Ory hos Amalie Skram. Og deretter, mellom anna hos Sigurd Hoel og Vigdis Hjorth, er kvinna i havet. Ho badar.
– Å vera i havet, er ei stadfesting av noko kroppsleg. Saltvatn har òg ein reinsande effekt, seier Hamm.
Ho seier at ho har gjort ein aktiv innsats for å finna kvinnelege forfattarar til antologien. Men elles begynte arbeidet med å finna tekstar etter innfallsmetoden, og så vart arbeidet meir systematisk etterkvart.
– Når me har snakka med andre, har dei sagt at «den teksten må de ta med». Då har det vore veldig kjekt å seia at me allereie har funne akkurat den teksten. Og så må eg seia at eg humra litt då eg var inni fellesmappa vår med tittel «hav», seier Hamm.
– Dette er vår havforsking, smiler Vassenden.
Konferanse onsdag
Nordsjøen er altså tema for Christiekonferansen onsdag. Under årets konferanse vert det innlegg om mellom anna Nordsjøen som fiskeriressurs, om samarbeid over havet og om klima. Det vert debatt om forskinga si rolle i Nordsjøen si framtid, og Christieprisen vert delt ut. På Høyden er til stades under konferansen.
