Dei siste dagane har landet vorte skaka av ei stor sak der det er avslørt alvorleg svindel med forskingsresultat ved Radiumhospitalet. Eg kjenner berre denne saka frå media, men ønskjer å komme med nokre forskingsetiske synspunkt. Det er berre ein månad sidan ei liknande sak vart avslørt i Sør-Korea, der det synte seg at ein av dei fremste stamcelleforskarane i verda hadde dikta opp det meste av materialet som han hadde publisert i tunge, internasjonale fagtidsskrift. Når ein ser kor store oppslag slike saker får, forstår ein at forskarar har ei stor tillit blant folk flest, og at fusk i forskinga vert sett på som eit alvorleg tillitsbrot mot samfunnet.
Det blir ropt høgt om at det må lagast nye reglar for å hindre slik svindel i framtida. Kunnskapsministeren skal også få fart på arbeidet med å lage utvalet som skal handtere fusk i forskinga, eit arbeid som har vore på teiknebrettet i mange år.
I begge desse sakene ser ein at prosjektleiaren vert hengt ut som den store syndaren som har gjort seg skuldig i alvorlege brot på forskingsetikken. Det vert ropt på nye reglar som skal hindre at slike ting skjer i framtida. Her er det lett å gløyme at han langt frå har vore åleine om arbeidet. I forskarverda har ein i mange år levd med fenomenet ”publish or perish”. Det er eit krav om at ein må publisere, helst i internasjonale tidsskrift, dersom ein skal ha ein posisjon i den akademiske verda. Mang ein forskar har opplevd at folk har stått i kø for å få namnet sitt med på publikasjonen, utan at dei har bidrege med noko særleg i sjølve forskingsarbeidet. For å få ei viss styring på dette, er det utarbeidd etiske retningsliner som skal regulerer tilhøvet mellom forskarane. Vancouverkonvensjonen set opp tre krav som ein må oppfylle for å vere medforfattar på ein vitskapleg publikasjon. Ein skal ha 1) hatt eit vesentleg bidrag i planlegging og design av prosjektet, eller delteke i datainnsamlinga, eller delteke i analyse eller tolking av data. Vidare skal ein 2) ha komme med vesentlege intellektuelle bidrag då manuskriptet var skrive eller revidert og til sist 3) vere med og godkjenne det ferdige arbeidet som vert sendt til publisering. For å komme med på forfattarlista, må ein oppfylle alle desse tre krava.
Den første artikkelen der det var avslørt at den norske forskaren hadde juksa var publisert i det prestisjetunge tidsskriftet The Lancet i oktober i fjor. Dette tidsskriftet er rangert på 22. plass mellom dei 1500 mest prestisjetunge biomedisinske tidsskrifta i verda. Såleis vil det være ”gull verdt” for ein forskar å ha ein publikasjon i dette tidsskriftet på sin CV. Det var ikkje mindre enn 13 medforfattarar på denne artikkelen. Frå eit forskingsetisk synspunkt stiller eg meg undrande til kva rolle dessa personane har hatt i artikkelen som vart publisert. Når ein ser på krava som vert stilt i Vancouverkonvensjonen for å bli medforfattar, har eg vanskeleg for å forstå at ingen av dei 13 medforfattarane fatta mistanke. Det var vel tilfeldig at denne saka vart offentleggjort fredag den 13., men ut frå eit forskingsetisk synspunkt kan vel nokon av desse 13 forskarane liggje tynt an. Dersom kvar av dei har hatt ei så aktiv rolle som Vancouverkonvensjonen krev, er det underleg at dei ikkje har fått mistanke om at noko var gale.
I løpet av dei siste 60 åra har vi fått ei rad etiske regelverk som skal sikre den etiske standarden på forsking som gjeld menneske. Det er viktig å peike på at det er forskarane sjølve som har teke initiativ til dette. I 1947 fekk vi Nürnberg-kodeksen som kom som ein reaksjon på dei forskingsetiske overgrepa som hadde vorte gjort i dei tyske konsentrasjonsleirane under andre verdskrigen. I 1964 kom den første utgåva av Helsinkideklarasjonen. Denne har vorte revidert mange gonger, og er nå den internasjonale gullstandarden som skal sikre at forsking som gjeld fysisk og mental helse vert gjennomført på ein etisk forsvarleg måte. Første utgåva av Vancouverkonvensjonen kom i 1978 og har også vorte revidert og modernisert fleire gonger.
Når det vert ropt høgt om at ein må lage enno fleire reglar, trur eg det er langt meir fornuftig å sjå på dei retningslinene og regelverka som vi alt har. Forskingsetikken skal både sikre at pasientar og forsøkspersonar vert handsama på ein forsvarleg måte, sikre etiske tilhøve mellom forskarane, og sikre at samfunnet har tillit til forskinga. Kva skal enno eit nytt regelverk bidra med? Vil det ikkje vere langt meir fornuftig å sjå på kva ein kan gjere for å sikre seg at vi som forskarar er medvitne om dei etiske krava som alt finst?
Innlegget har stått på trykk i Bergens Tidende