Forlet UiB for Villa Grande
Historieprofessor Odd-Bjørn Fure er tilsett som forskingsdirektør ved det nye Holocoust-senteret i Oslo. Ein posisjon Fure gjerne vil nytta til å rokka ved den norske sjølvkjensla, der problematiske og traumatiske område har vore fortia og tabuisert. Men først må han pakka.
– Eg kjem til å sakna universitetet i Bergen. Her har eg hatt rikeleg med utfordringar og stort handlingsrom, seier Odd-Bjørn Fure medan han pakkar i kassar og kartongar på kontoret på Historisk institutt. No skal flyttelasset over fjellet.
– Vi kan ikkje ta bilete på kontoret. Her er det for rotete, seier Fure og flyttar på kassar fylt med tung historisk dokumentasjon. 17.august tek historieprofessoren til i si nye stilling som forskingsdirektør for det nye Holocaust-senteret i Oslo som skal inn i Villa Grande, Quisling sin gamle residens. Det nye senteret i Villa Grande skal konsentrera seg om Holocaust, folkemord, brot på menneskerettane, antisemittisme og stillinga til livssynsminoritetar i Noreg. For Fure tyder den nye stillinga farvel med Universitetet i Bergen der han har hatt ulike former for tilknytning i mange år. Og 60-åringen trur ikkje oddsa er særleg gode for at han kjem att, sjølv om han har trivdes særs godt. Fure lovpriser akademikartilværet. Ikkje minst gjev det høve til å gjerea eigne prioriteringar innanfor relativt vide grenser
– Sjølv om mange ikkje vil innrømma det har akademikarar mykje fridom, seier professoren.
Kampen mot konsensus
No blir det mindre fridom og meir medielys for Fure. Men ein føresetnad for å ta jobben på Holocaust-senteret var at han skulle få tid til å forska.
– Konsensusen om avgjerande hendingar og skillelinjer i krigsåra har bidratt til å tildekka viktige meiningsskilnader på andre felt. Den norske historieforskinga har berre tatt for seg det som er flatterande for det nasjonale sjølvmedvitet. Det som kan setja heile den nasjonalstatlege utviklinga i eit dårleg lys har blitt tabuisert. Det er pinleg å måtta seia at vi er det einaste landet kor det vart deportert jødar frå kor det ikkje er ein einaste vitskapleg biografi om emnet. Dette er åpenbart smertefullt og belastande. Det var ikkje berre den tyske politiske makta og Quisling sine folk som var med på deportasjonane. Også ordinære politifolk og til dømes Statistisk sentralbyrå spelte ei viktig rolle, seier Fure. Han meiner dei som hadde begått utilbørlege handlingar under deportasjonen av jødane ikkje fekk same straff som dei som hadde spela på lag med nazistane. Her er eit traume - og den norske staten har ennå ikkje heilt og fullt vedkjent seg denne belasta fortida, seier Fure.
Akademisk krigføring
Er det ein kranglevoren vestlending som skal leia det nye senteret? For ålmenta er Fure mest kjend som historikaren som førte ein verbal krig mot historikar-kollega Hans Fredrik Dahl om sistnemnde si velviljuge omtale av den britiske publisisten David Irving. Irving fornekta Holocoust og i 2000 slo The Royal Court of Justice fast at Irving sine framstillingar av jødeutryddingane var heilt uhaldbare. Fure fekk rett men seier seg ikkje samd i at han var modig då han gjekk ut mot Dahl.
– Eg kan ikkje sjå at eg risikerte særleg mykje, eg berre gjorde det eg måtte gjera. Eg var aldri i tvil om at Irving hadde fuska med kjeldene. Som historikar er det då mi plikt å gå ut med denne kunnskapen. Journalistar har ein tendens til å framstella meg som konfliktorientert. Det stemmer overhodet ikkje. Men om det er naudsynt er eg ikkje utprega konfliktsky, seier Fure med ein buldrande latter.
Han meiner historikarar skal og bør spela ei viktig rolle som formidlarar av mekanismene bak sivilisasjonssamanbrot. Fure har kritisert sine fagfeller for å ha vore for passive i det offentlege ordskiftet. Dei kom seint (og det var få) på banen då Fure gjekk ut mot Hans Fredrik Dahl. At Dahl gjekk ut og rosa Irving kunne ikkje ha skjedd utan at historikarane hadde latt det oppstå eit kunnskapsvakuum i det offentlege rommet skriv Fure i boka Kampen mot glemselen frå 1997. Men her får også journalistane ta sin del av skulda, meiner Fure.
Universelle kriterier
Eit nøkkelord for Fure er universelle verdiar. I si eiga forsking har han dei siste tiåra fordjupa seg i sivilisasjonshistorie. Han er oppteken av kva føresetnader som må til for at det kan utviklast siviliserte åtferdsstandarder mellom individ, etniske grupper, nasjonar, statar og større kulturkretser. Og omvendt – kva føresetnader som er til stades når slike sivilisasjonssamanbrot oppstår, slik det sist skjedde på Balkan på 90-talet.
Ved Holocaust-senteret skal forskarane utvikla kunnskap om sivilisasjonssamanbrot, slik at dei kan ropa varsko når grunnleggande menneskerettar blir truga på nytt. For korleis kan slike samanbrot hindrast? Det er her dei universelle kriteria for sivilisert åtferd kjem inn i biletet. Mellom anna må det vera ei grunnleggjande respekt for menneskerettar og folk må vera viljuge til å forhandla og finna kompromiss og ein må unngå å bruka vald, seier Fure som er ein tilhengjar av den nye internasjonale straffedomstolen.
– Dette er eit av dei største sivilisasjonshistoriske framsteget nokon gong, ikkje minst fordi dei fleste utfordringane vi står overfor i dag, sprengjer rammene til nasjonalstaten har han nyleg hevda i eit intervju.
Israel-Palestina - ei utfordring
I lys av situsjonen i Midt-Austen kan Holocaust-senteret få ei viktig funksjon - som også er svært krevjande og utfordrande. Sjølv om dei ikkje skal vera ein politisk aktør skal dei gå ut i offentlegheita og hevda det dei meiner er universelle sivilisasjonsverdiar.
– Vi kan få problem av mange slag, mellom anna når det gjeld å markera slike verdiar i ein veldig vanskeleg situasjon som Israel-Palestina-konflikta. Vi vil kjempa for ei utvikling i retning av stadig meir vekt på universelle verdiar og med særskilt markera front mot regimer som tek sikte på å gjennomføra politiske mål ved å fordriva folk frå landet deira. Å fordriva har ofte lege i botnen av dei store katastrofane.
Senteret skal ha ei førebyggjande rolle, men Fure vil ikkje ha ein altfor høg medieprofil.
– Då kan ein lett bli “oppbrukt”. Difor vil vi tenka nøye gjennom kva saker vi skal engasjera oss i.
Det norske Holocaust-senteret står ikkje åleine. I dei fleste europeiske land og i USA finst det allereie slike senter. Det skal ha ein stab på 15-20 personar når det er ferdig bygd opp, med forskarar frå ulike fag. Religionsvitarar, historikarar, etnologar og samfunnsvitarar skal sjå på den norske holocoust-historia frå ulike innfallsvinklar. I tillegg til å forska på samtidshistorie og sjå på korleis situasjonen er for minoritetar som lever i Noreg i dag. Senteret sine formidlingsoppgåver skal i tillegg til ei permanent utstilling også ha bibliotek, arkiv og nettsider.
Og ambisjonen til den nye direktøren er altså ikkje mindre enn å flytta på ein del steinar i det norske nasjonale medvitet, men først må han pakka ferdig rom 252 på Historisk institutt.