Forsking tyder på ein nær samanheng mellom sosial klasse og helse. Denne samanhengen gjer seg også gjeldande for yrkesklasser, ei inndeling av yrker etter status og utdanningsnivå. Ein ny studie viser at låg utdanning og låg yrkesmessig status aukar sjansen for å bli uføretrygda.
– Yrkesklasse slår dramatisk ut. Ufaglærte i manuelle yrker har fem gonger høgare risiko for å bli uføretrygda samanlikna med personar i leiande eller akademiske yrke, seier Inger Haukenes, stipendiat ved Institutt for samfunnsmedisinske fag.
Vidare viser det seg at faglærte i manuelle yrker, har tre gonger høgare risisko for å bli uføretrygda. Manuelle yrker er yrker som inneber kroppsleg arbeid, til dømes handverkarar, reinhaldarar og transportarbeidarar. For tilsette i servicesektoren, sosialarbeidarar, grunnskulelærarar samt pleiarar i helsesektoren er risikoen dobla.
Uforklart risiko
Studien er basert på tal frå Helseundersøkinga i Hordaland (HUSK). Opplysningar om 3000 menn og 4000 kvinner i 40-åra ligg til grunn. Forskarane har undersøkt i kor stor grad risikoen for å bli uføretrygda kan forklarast av tungt fysisk arbeid, psykologiske jobbkrav og grad av kontroll over eigen arbeidssituasjon. Når ein kontrollerer for slike faktorar i yrkesklassen der sal- og servicearbeidarar, sjukepleiarar og lærarar i grunnskulen høyrer til, vert skilnaden til leiarar og akademikarar utjamna. Men for personar i manuelle yrker, er risikoen framleis langt høgare.
– Etter at vi har kontrollert for tilgjengelege faktorar, har dei ufaglærte i manuelle yrker framleis dobbelt så stor risiko for å bli uføretrygda samanlikna med leiarar og akademikarar. Risikoen for dei faglærte er også betydeleg. Denne uforklarte risikoen er svært interessant, seier Haukenes.
Utsette for fysiske påkjenningar
Haukenes understrekar at årsakene til uføretrygd er mange og samansette. Sjukdom med påfølgande redusert arbeidsevne er hovudårsaka til uførepensjon, men strukturar i arbeidslivet peikar seg likevel ut som ein kandidat i høve til auka risiko for uføretrygd..
– Den største skilnaden mellom personar i manuelle yrker og leiarar/akademikarar, er at handverkaren har kroppen som ein særskild viktig reiskap. Dersom bilmekanikaren får senebetennelse i skuldra, er det vanskeleg å tilrettelegge arbeidsoppgåvene. Jobben kan ikkje gjerast heimanifrå med kvilepausar på sofaen. Dette er ein mekanisme som gjer arbeidstakarar i manuelle yrker meir sårbare enn til dømes akademikarar i høve til fråver frå jobb, seier Haukenes.
Ho peikar også på at arbeidstakarar i manuelle yrker mellom anna er utsette for støy, vridde arbeidsstillingar, tunge løft, kjemikalier og støv som leiarar og akademikarar sjeldan er i nærleiken av. Dersom ein har helseproblem er det tyngre å jobbe under slike tilhøve enn foran datamaskina, og vegen til langtidssjukemelding og uføretrygd kan vere kortare.
Ein annan faktor er at ufaglærte arbeidstakarar ikkje har same høve til å finne alternative jobbar dersom dei får eit helseproblem som svekkar arbeidsevna. I Norge er det generelt høge krav til utdanning i arbeidslivet.
– Mange av dei jobbane som tidlegare var lågtløna og ikkje stilte krav til utdanning er borte. Kvar er sidemannen på lastebilen, husmorvikaren eller ryddeguten på verkstaden? Dette er viktige funksjonar som vi framleis finn i land utanfor Noreg, seier ho.
Krav om fleksibilitet
Ho peikar også på at arbeidslivet har endra seg med tanke på krav til fleksibel bruk av utdanning. På arbeidsplassar som går gjennom omstilling og påfølgande endring av arbeidsoppgåver kan ein tenke seg at tilsette i 50-årsalderen med låg utdanning og helseproblem kan kjenne seg sårbare og sjå uføretrygd som eit alternativ.
Forskarane trur også at samanhengen mellom høgare utdanning og ansvar i arbeidssituasjonen kan gje øving i å meistre. Det kan kome godt med i eit arbeidsliv der endringskompetanse er viktig.
– Eit døme kan vere eldre tilsette som ikkje maktar å henge med i den teknologiske utviklinga og ikkje får tilpassa opplæring. Bruk av pc-baserte verkty og anna tilsvarande utstyr har kome tungt inn i yrke der den viktigaste kompetansen tidlegare var det handverksmessige skjønn og manuell handtering av verkty og maskiner. Igjen kan det vere slik at dårleg helse kombinert med ei oppleving av å ikkje meistre sin arbeidskvardag kan gjere vegen til uføretrygd kortare, seier ho.
I dag er talet på uføretrygda i yrkesaktiv alder på 11 prosent. Dette plasserer Noreg høgt i europeisk samanheng. Det kan sjå ut til å vere ein samanheng mellom gode velferdsordningar og talet på uføretrygda i eit samfunn, ifølge Haukenes.
Tverrfagleg samarbeid
Forskingsprosjektet kring sjukefråver og uføretrygd er eit samarbeid mellom økonomar, sosiologar, psykologar og samfunnsmedisinarar ved Universitet i Bergen.
– Vi har absolutt ulike vegar inn i feltet, men diskusjonane mellom ulike fagfelt bringer oss vidare, seier Haukenes.
Den fleirfakultære forskargruppa ser både på fastlegen si rolle, på endra normer i samfunnet og arbeidslivet, på psykisk helse, meistring, kjønsskilnader, etnisitet og sosial ulikskap.
Sjølv er Haukenes fysioterapeut og filosof. Ho ser spesielt på kjenneteikn i den moderne arbeidsmarknaden og åtvarer mot å gjere debatten om auka bruk av uføretrygd til ein diskusjon om personleg skuld.
– I den offentlege debatten ser vi ein tendens til å legge ansvaret på den enkelte personen, og forskarar kan ha ein tendens til å forklare det uforklarte med trekk ved individet. Men dette er eit puslespel, der samspelet mellom helseproblem, arbeidssituasjon og livssituasjon spelar inn. Det er ikkje nokon ønskverdig situasjon å bli uføretrygda. For dei fleste vil det innebere eit tap både økonomisk og statusmessig. Difor er det særdeles viktig at diskusjonen om uføretrygd ikkje tek frå denne gruppa verdigheit, seier ho.
