Tysdag blei Holbergveka sparka i gong med den årlege Nils Klim-samtalen.
Årets Nils Klim-prisvinnare Katrine Vellesen Løken si forsking på konsekvensar av fengselsopphald for domfelte var bakteppe for diskusjonen.
Vellesen Løken blei som 31-åring i 2015 Noregs yngste professor i samfunnsøkonomi noko sinne, og er no også vinnar av Nils Klim-prisen 2017, som blir delt ut til lovande forskarar under 35 år.
Les meir: Katrine Vellesen Løken får Nils Klim-prisen
Bruk av fengsel aukar
Bruken av fengsel som straff har blitt stadig større i mange OECD-land dei seinare år. I USA har bruken eksplodert. Der er 700 per 100 000 innbyggarar i fengsel, mot 70 av 100 000 i Noreg.
Forsking som mellom anna Vellesen Løken står bak har sett på over 20 000 fengsla i Noreg mellom 2005 og 2009. Forskinga viser at dei fengsla hadde om lag 30 prosent mindre risiko for å gjera nye brotsverk fem år etter domfellinga enn dei som hadde fått mildare straffeformer, slik som samfunnsstraff.
Delen som var i jobb er 40 prosent høgare blant dei som kom i fengsel samanlikna med dei som fekk mildare straff.
Funna som vart publisert i fjor, har vist at fengsel kan ha positiv effekt, stikk i strid med det andre studiar frå mellom anna USA har vist.
50 prosent av sakene endar med fengsel
Over halvparten av alle saker som hamnar i rettsapparatet i Noreg endar med eit fengselsopphald. Alternativet er fengsel på vilkår, bot eller samfunnsstraff. I desse straffeformene er gjerne oppfølginga av den domfelte ikkje like stor som i fengsel.
Men kva type fengsel er det som hjelper?
Ulikskapane mellom ulike fengsel blei trekt fram
– På eine sida har ein den strenge USA-metoden, kor det er mykje tilsyn – og strengt opplegg – og kor målet er å skremma folk frå å begå nye lovbrot, sa professor Giovanni Mastrobuoni frå Collegio Carlo Alberto i Torino, som deltok i samtalen.
– Den skandinaviske-modellen fokuserer på rehabilitering, jobbtrening, skule og interaksjon med andre. Fengsel er ikkje eit uniformt konsept, og me veit ikkje kva modell som verkar best.
Overraska over funna
Eit gjennomsnittleg fengselsopphald i Noreg varer i åtte månader. Over 90 prosent er i fengsel mindre enn eitt år. Til samanlikning er snittet i USA tre år.
– Tidlegare studiar i USA hadde funne ingen eller negativ effekt ved fengselsopphald, så eg var overraska over at me skulle finna so pass store reduksjonar i kriminalitet begått i ettertid her i Noreg, seier Vellesen Løken.
Funna har vekt oppsikt.
– Det har vore mykje politisk interesse rundt dette, og ikkje minst er kriminalomsorga veldig glad i resultata, fordi dei ønsker meir ressursar inn i arbeidet sitt. Forskinga er noko som støtter litt oppunder ideen om å køyra på med arbeidstrening og andre program, seier Vellesen Løken (bildet).
Ho understreker at ein treng å gjera fleire undersøkingar for å få eit meir heilskapeleg bilde.
– Me treng ikkje minst meir forsking frå andre land enn Noreg også.
Les også: En effektiv professor
Foto: Thor Brødreskift
Færre brotsverk blant familiemedlemmar
Manudeep Bhuller ved Universitetet i Oslo har delteke i same forskingsprosjekt som Vellesen Løken, og har sett på konsekvensane for det sosiale nettverket til den som hamnar fengsel.
– Eit fengselsopphald kan skada ein familie, det kan vera forstyrrande om ein omsorgsperson forsvinn. Det kan føra til økonomisk usikkerheit og til dømes skilsmisse.
Men det kan også ha positiv effekt.
– Den som forsvinn frå familien kan ha vore ein farleg rollemodell, ha dårleg innflytelse, og bidra til eit høgt konfliktnivå i familien. I slike tilfelle kan det vera ein fordel for familien at personen forsvinn.
Og forskinga viser at fengsel har effekt på kriminelle handlingar.
– Fengselsopphald ser ut til å senka risikoen for at andre familiemedlemmar gjer kriminelle handlingar.
For klassekameratar og andre kriminelle i same miljø hadde derimot eit fengselsopphald negativ effekt. I denne gruppa såg ein at det vart ein auke av kriminelle handlingar når nokon i miljøet hamna i fengsel.
Forsking frå Italia
Professor Giovanni Mastrobuoni har sett på effekten av eit opphald i eit fengsel med mykje meir rehabilitering enn i eit <<vanleg>> fengsel i Italia.
Han fann at fengselet Bollate utanfor Milano, som praktiserar <<opne celler>> - kor dei kan gå rundt som dei vil i løpet av dagen, og følga arbeidstrening og andre program - hadde ein effekt på tilbakefallsprosenten.
– Å vera eitt år på dette rehabiliteringsfengselet, og eitt år mindre på eit vanleg eitt, fekk ned tilbakefallsprosenten med ti prosent, sa Mastrobuoni.
For enkelte grupper var effekten også større enn dette, og ein ser at dei som har vore i Bollate-fengselet har større sjanse for å koma seg i jobb. Men det kan vera fleire faktorar som spelar inn på dei resultata.
– Viss ein ønsker ein avskrekkande effekt gjennom fengselsopphald, så får ein det kun dei første åra. Ein dobling av dommen reduserer kriminalitet med fem prosent, seier Mastrobuoni.
Kva er det med fengselet?
Spørsmål om kva det er som gjer at fengsel <<hjelper>> kom frå salen fleire gonger. Og ikkje minst om ein var avhengig av eit fengselsbygg for å det til, eller om ein kunne innføra rehabiliteringsprogram på andre måtar – utan å fengsla folk.
– Det er definitivt noko med sjølve fengselet som skapar rammer. Ein må opp om morgonen, ein må inn å delta på ulike aktivitetar. Ein set opp ein struktur, sa Vellesen Løken, og la til:
– Me har snakka me fengselsvaktar som fortalde at dei må læra fangane korleis dei skal komma seg opp av senga, og laga seg ei dagleg rutine. Det er interessant å sjå om dette er viktig, men vår forsking kan ikkje seia noko om det.
Mastrobuoni fortalde at hans oppleving er at program utanfor fengsla ikkje fungerer like bra.
– Det er interessant å sjå å nærare på kvifor det er slik. Men det er sant at i eit fengsel har desse personane mykje tid. Og dei har alle insentiv til å følga programma, fordi dei kjedar seg i hjel. Det gjer at dei har meir motivasjon.
Skal forska vidare
Vellesen Løken sa at ho ofte får spørsmål om den <<skandinaviske>> måten å driva fengsel på er dyr. Sjølv har ho ikkje sett på dette, men Mastrobuoni fortel at forskinga hans frå Italia viser at meir opne fengsel med mindre tilsyn er billegare å driva.
– I Italia er Bollate eit billigare fengsel å driva enn dei <<tradisjonelle>> fengsla. Den store kostnaden er fengselsvakter, og talet på fengselsvakter der er mykje lågare enn i eit høgsikkerheitsfengsel.
Vellesen Løken har lyst til å forska meir på kva som gjer at fengselsopphald har ein positiv effekt på tilbakefallsprosenten. Men først håpar ho å få ERC-stipend til eit prosjekt som skal sjå på konsekvensar av fengsel for offer i kriminalsaker.
