Saman med fleire andre fysikkstudentar har Dahle ansvaret for å produsere radioaktivitet, som må vere klar til dei første pasientane som skal gjennom PET-skannaren kjem om morgonen. PET, eller positronemisjonstomografi blir mykje brukt i kreftdiagnostikk der radioaktivt merka stoff blir sprøyta inn, før ein skannar pasienten for å sjå kor stoffet blir av. På Haukeland bruker ein radioaktivt druesukker, som raskt hamnar i veksande kreftsvulstar. Dette er metoden som blir brukt i meir enn 90 prosent av PET-undersøkingar på verdsbasis.
Halvert på to timar
Denne morgonen har Dahle med seg andre studentar for å sjå på produksjonen av radioaktivt fluor. I dag skal ho lage 75 gigabequerel, eller nær ein million gonger over grenseverdien for årsinntak av radioaktivitet i mat for ein vaksen. Halveringstida for fluor-18 er 110 minutt, så blandinga er ferskvare, og held berre til om lag åtte pasientar.
To meter tjukk dør
- Om produksjonen er forseinka kan eg gi litt meir straum, og så tek vi det inn igjen.
Dahle er i gang med produksjonen av radioaktivitet, og styrer heile prosessen frå ei datamaskin på PET-senteret på Radiologisk avdeling, mens syklotronen står i eit spesialkonstruert rom under bakken utanfor bygningen. Veggane er to meter tjukk betong, og døra er ei like tjukk betongblokk som går på skinner. Under og etter prosessen er det livsfarleg å vere i syklotron-rommet.
- Det er veldig greitt å ha ein deltidsjobb som er relevant, og det kan godt vere at eg vil fortsetje med dette. Men ein eventuell doktorgrad får eg ta stilling til når eg er ferdig med masteren, seier Dahle.
Kort veg mellom studentar og forsking
Men då ho byrja å studere visste ho lite om PET og syklotronar.
- Det var litt tilfeldig at eg hamna her. Då eg byrja på fysikk visste eg ikkje at det fanst medisinsk fysikk ein gong, men fekk høyre om det frå Renate Grüner, som er forskingskoordinator ved Radiologisk avdeling og førsteamanuensis ved Institutt for fysikk og teknologi ved UiB. No brukar Grüner fagmiljøet rundt det nyoppretta masterprogrammet i medisinsk fysikk og sjukehuset aktivt i undervisninga.
- Det er masse vekselverknad mellom basal forsking og aktiviteten på sjukehuset, og studentane synest det er veldig kjekt. Når dei frivillig stiller opp klokka fire om morgonen, er det eit godt teikn, meiner Grüner.
Fleire bruksområde
PET-skanneren blir særleg brukt til kreftpasientar for å planleggje stråleterapi, sjå om kreften er borte etter medisinsk behandling, eller finne ut om ein svulst har spreidd seg til andre organ.
- Svulstar treng oksygen og sukker for å vakse, og difor ser vi kor det radioaktive druesukkeret endar, fortel Grüner.
I helgene blir skannaren brukt i forsking blant anna av fysikarar for å måle gjennomstrøyming av væske i ulike bergartar. Det finst mange bruksområde, alt etter kva stoff ein merker med radioaktivitet.
- Min ultimate draum er å sjå korleis ein psykiatripasient vil løyse ei gitt oppgåve i ein kombinert PET og MR-skannar og bruke dette for å forstå verknaden av, og individuelt tilpasse, pasientens medisinering, fortel ho. Grüner meiner det er eit stort potensial i farmakologisk avbilding og håper å kunne bruke nye, avanserte metodar innan MR og PET til å etablere dette i Bergen.
Drøymer om partikkelterapi
Ein annan draum for miljøet for medisinsk fysikk i Bergen er eit senter for partikkelterapi i byen. Rektorkandidat Dag Rune Olsen har mellom anna tatt til orde for at eit senter for partikkelterapi hamnar i Bergen. I partikkelterapi er det vanlegvis proton som blir brukte til å drepe kreftcellene. Dei brukar energien sin på eit lite område, slik at det blir færre skader på vevet rundt, samanlikna med gammastråler med høg energi, som er den vanlegaste teknologien som blir brukt i dag.
Noreg har vore avventande når det gjeld å ta i bruk ein del ny teknologi på feltet, og var blant dei siste landa i Vesteuropa som fekk PET-skanning. I Sverige og Danmark er sentra for partikkelterapi under oppbygging, mens her i landet er inga avgjerd tatt enno.
Mohn ga dyreskannar
Og ved PET-senteret i Bergen er det framleis mykje som kan utviklast: Ein ønskjer å produsere fleire ulike radioaktive isotopar av til dømes karbon, oksygen, nitrogen, jod eller koppar, som er betre for å observere andre svulstar eller sjukdommar. Men det tek tid og pengar å få i gang produksjonen av dei ulike isotopane.
PET-skannaren i Bergen var ei gåve frå Trond Mohn, og den mestgivande bergensaren gjennom tidene har òg nyleg gitt ein PET-skannar til bruk på dyr gjennom Bergen Medisinske Forskningsstiftelse. Og her er det ikkje kjæledyr som er målgruppa, men mus, rotter og andre mindre dyr som ein driv forsking på.
Inga forsking utan PET
PET-skanning er ei dyr undersøking, som involverer ei rekke faggrupper: Fysikarar, kjemikarar, radiografar, ingeniørar, farmasøytar og legar er nokre av dei. Martin Biermann er overlege og spesialist i nukleærmedisin, og førsteamanuensis ved UiB.
- Når det gjelder PET ligger kunsten i å tolke bileta, forklarer Biermann.
Han har tidlegare arbeidd både i Tyskland og USA, og brenn for at produksjonen av fleire radioaktive virkestoff skal komme i gang i Bergen.
Skannaren på Haukeland er ein kombinert PET/CT-skannar. CT, eller computertomografi, er snittbilete av heile eller delar av kroppen tekne med avansert røntgenutstyr. Sett saman med PET-bileta gir det eit langt betre bilete av kor ein kreftsvulst til dømes er plassert.
- Det spesielle for PET-senteret i Bergen er at vi og kombinerer det med ultralyd. Vi integrerer PET i hovud og hals med ultralydsundersøking etter PET-skanninga, fortel Biermann.
Både når det gjeld klinisk behandling og forsking blir bruksområda for PET stadig større. Å merke medikament med radioaktivitet for å sjå kor dei verkar kan vere ein framtidig bruk.
- Moderne onkologi utan PET går ikkje. Om vi vil ha eit internasjonalt forskingsmiljø må vi ha PET, fortel Biermann, som har publisert fleire interessante nettførelesningar om temaet.
Produksjonsprosessen av radioaktivt fluor er fjernstyrt frå PET-senteret fleire etasjar oppe. Frå venstre Josefine Handrack (21), Sebastian Thomas (24), Tordis Dahle (22) og Teresa Skarstein (26). Alle foto: Dag Hellesund
Cecilie Brekke Rygh jobbar med å klargjere smådyrskannaren, der mus og rotter snart vil kunne fortelje oss meir om dei biokjemiske prosessane i kroppen.
Tordis Dahle lukker opp døra til syklotronrommet. Døra er to meter tjukk, og går på skinner. Ståledosen frå syklotronen er døydeleg mens han er i bruk.
PET-skannaren i Bergen er kombinert med CT, og gjer det muleg å sjå på biokjemiske prosessar på molekylnivå, på same tid som ein får eit godt bilete av anatomien til pasienten.
Moderne behandling og forsking på kreft er ikkje muleg utan PET, fortel overlege Martin Biermann. Fleire av dei svarte felta på bileta i bakgrunnen er kreftsvulstar.
